Praca nauczyciela od zawsze wiązała się z dużym zaangażowaniem emocjonalnym i odpowiedzialnością. Współczesna rzeczywistość edukacyjna znacznie poszerzyła zakres zadań i oczekiwań, z jakimi mierzą się osoby wykonujące ten zawód. Nauczyciele nie tylko przekazują wiedzę, ale pełnią też rolę wychowawców, mediatorów, organizatorów życia szkolnego, a niejednokrotnie także doradców i powierników. Do tego dochodzą zmieniające się podstawy programowe, rosnące wymagania formalne i administracyjne, konieczność nieustannego dokształcania się oraz presja wynikająca z oceniania efektów pracy. W tym wszystkim łatwo zagubić własne potrzeby i granice, co prowadzi do przemęczenia, frustracji, a w dłuższej perspektywie – do wypalenia zawodowego.

Dobrostan nauczyciela to nie luksus ani chwilowa moda, lecz kluczowy element wpływający zarówno na jakość jego pracy, jak i na funkcjonowanie całej szkoły. Termin ten rozumiany jest dziś coraz szerzej – nie tylko jako brak choroby czy zmęczenia, lecz jako pozytywny stan psychiczny i fizyczny, w którym człowiek czuje się zadowolony, spełniony i ma poczucie sensu w tym, co robi. Jak pokazuje raport Ośrodka Rozwoju Edukacji (2020), dobrostan nauczyciela to suma wielu czynników: relacji interpersonalnych, kondycji emocjonalnej, możliwości wpływu na własną pracę oraz przestrzeni do regeneracji. Z kolei badania Instytutu Badań Edukacyjnych (2022) wskazują, że aż 70% nauczycieli w Polsce doświadcza przewlekłego stresu, a ponad 40% rozważa rezygnację z zawodu. To pokazuje, że temat nie jest jedynie osobistym wyborem – to sprawa systemowa, dotycząca kondycji całej edukacji.

Jednym z największych zagrożeń dla dobrostanu jest zjawisko wypalenia zawodowego. Objawia się ono wyczerpaniem emocjonalnym, utratą zaangażowania, dystansem wobec uczniów i poczuciem niskiej skuteczności. To stan, który rozwija się powoli i często przez długi czas pozostaje niezauważony – aż do momentu, gdy powrót do równowagi wymaga profesjonalnej pomocy. Światowa Organizacja Zdrowia już w 2019 roku uznała wypalenie za zjawisko związane bezpośrednio z warunkami pracy, a nie indywidualną słabością jednostki. Z kolei w polskich badaniach (Wiśniewska, 2021) nauczyciele wskazują, że głównymi przyczynami przeciążenia są brak wsparcia ze strony przełożonych, trudności wychowawcze w klasach, nadmiar dokumentacji oraz niskie poczucie wpływu na życie szkoły.

Tymczasem troska o dobrostan to nie przejaw egoizmu, ale odpowiedzialność – wobec siebie, uczniów i całej społeczności szkolnej. Istnieje wiele sposobów, by świadomie zadbać o swój komfort i równowagę, nawet w trudnych warunkach. Jednym z najważniejszych obszarów jest zdrowie psychiczne. Warto regularnie przyglądać się własnym emocjom i napięciom. Czy czuję się stale zmęczony? Czy mam trudności z zasypianiem? Czy często towarzyszy mi uczucie zniechęcenia lub irytacji? Tego typu sygnały mogą wskazywać, że nasz organizm wysyła ostrzeżenie. Pomocne może być rozwijanie samoświadomości i praktykowanie technik uważności (mindfulness), które – jak wskazują zarówno zagraniczne badania, jak i obserwacje praktyków (Kabat-Zinn, 1990) – obniżają poziom stresu, poprawiają koncentrację i pomagają lepiej radzić sobie z emocjami.

Równie istotna jest dbałość o ciało. W natłoku obowiązków wielu nauczycieli zaniedbuje podstawowe potrzeby fizjologiczne: odpowiednią ilość snu, zdrowe odżywianie, aktywność fizyczną. Tymczasem to właśnie ciało często jako pierwsze daje sygnały ostrzegawcze: bóle głowy, napięcia mięśniowe, problemy trawienne. Już kilkanaście minut ruchu dziennie – spacer, rozciąganie, jazda na rowerze – może znacząco poprawić samopoczucie i obniżyć poziom kortyzolu, hormonu stresu (Ratey, 2008). Coraz więcej szkół dostrzega potrzebę tworzenia przestrzeni do regeneracji fizycznej – chociażby poprzez urządzanie stref relaksu w pokoju nauczycielskim czy organizację aktywnych przerw.

Nie można też zapominać o relacjach międzyludzkich – zarówno tych w pracy, jak i poza nią. Dobrze funkcjonujący zespół pedagogiczny, oparty na wzajemnym szacunku i wsparciu, to jeden z kluczowych zasobów przeciwdziałających wypaleniu. Jak pokazują badania Centrum Edukacji Obywatelskiej (2023), nauczyciele, którzy czują się częścią wspólnoty zawodowej, rzadziej deklarują chęć odejścia z pracy i mają wyższy poziom satysfakcji. Warto więc pielęgnować relacje z innymi nauczycielami, wspierać się nawzajem, rozmawiać o trudnościach i dzielić się dobrymi praktykami. Równie ważne są kontakty poza szkołą – przyjaciele, rodzina, ludzie z pasją. To właśnie oni często pomagają odzyskać dystans i równowagę.

Duży wpływ na dobrostan ma także poczucie sensu i sprawczości w pracy. W natłoku obowiązków administracyjnych łatwo zatracić to, co najważniejsze – radość z kontaktu z uczniami, możliwość inspirowania, obserwowania ich rozwoju. Warto regularnie przypominać sobie, dlaczego wybrało się ten zawód i co w nim jest dla nas najcenniejsze. Małe sukcesy – zainteresowanie ucznia tematem, trafna obserwacja wychowawcza, dobra rozmowa z rodzicem – to kamienie milowe codziennej praktyki. Jak podkreśla Seligman (2011), ludzie, którzy mają poczucie celu, rzadziej doświadczają stanów depresyjnych i wypalenia. W edukacji, gdzie efekty pracy bywają rozłożone w czasie, warto nauczyć się doceniać właśnie te drobne, codzienne osiągnięcia.

Dbanie o dobrostan nie powinno być jedynie indywidualnym wysiłkiem nauczyciela. Ogromną rolę odgrywa w tym kontekście szkoła jako miejsce pracy. Jak wynika z badań ORE (2020), placówki, w których nauczyciele mają przestrzeń do wyrażania swoich potrzeb, dostęp do superwizji lub mentoringu oraz wsparcie ze strony dyrekcji, charakteryzują się mniejszą rotacją kadry i lepszym klimatem organizacyjnym. Również dokumenty strategiczne MEiN (2021) coraz częściej wskazują na potrzebę wspierania kondycji psychicznej nauczycieli. Warto, by dyrektorzy i organy prowadzące szkoły tworzyli warunki sprzyjające regeneracji i rozwojowi – zarówno poprzez konkretną politykę organizacyjną, jak i przez promowanie kultury wzajemnego szacunku i dbałości.

Dobrostan nauczyciela to nie przywilej, lecz warunek konieczny dobrej edukacji. To on umożliwia skuteczne nauczanie, budowanie relacji z uczniami i podejmowanie nowych wyzwań. Nauczyciel, który potrafi zatroszczyć się o siebie, jest bardziej odporny na kryzysy, otwarty na zmiany i po prostu – szczęśliwszy. W świecie pełnym presji i zmienności, być może najważniejszą kompetencją staje się umiejętność stawiania granic i uważnego słuchania siebie. Nie po to, by odsunąć się od innych, ale by móc być wśród nich naprawdę obecnym.

doradca metodyczny mgr Katarzyna Paszkowska

---

Bibliografia:

Instytut Badań Edukacyjnych (2022). Raport o stanie nauczycieli w Polsce.

Ośrodek Rozwoju Edukacji (2020). Dobrostan nauczycieli – raport z badań i rekomendacje.

Centrum Edukacji Obywatelskiej (2023). Jak szkoła może wspierać dobrostan nauczycieli?

Wiśniewska, K. (2021). Wypalenie zawodowe wśród nauczycieli – przyczyny, skutki i strategie przeciwdziałania. Psychologia w Szkole, nr 2.

Ministerstwo Edukacji i Nauki (2021). Strategia rozwoju systemu oświaty do 2030 roku.

World Health Organization (2019). Burn-out an “occupational phenomenon”.

Kabat-Zinn, J. (1990). Full Catastrophe Living.

Seligman, M. (2011). Flourish: A Visionary New Understanding of Happiness and Well-being.