W ostatnim czasie temat krytycznego myślenia i jego rozwoju cieszy się rosnącą popularnością. Nie należy go utożsamiać jedynie z umiejętnością kwestionowania czy analizowania – to przede wszystkim sposób świadomego i refleksyjnego podejścia do wiedzy. Krytyczne myślenie nie istnieje w oderwaniu od faktów i rzetelnej informacji – przeciwnie, opiera się na solidnym fundamencie wiedzy, który pozwala uczniom nie tylko przyswajać treści, ale także rozumieć je w szerszym kontekście, oceniać ich wiarygodność i wykorzystywać w praktyce. Krytyczne myślenie stanowi podstawę samodzielności intelektualnej, umiejętności weryfikacji informacji, do których docieramy, ustalania hierarchii elementów naszej wiedzy czy otwarcia na jej poszerzanie. Krytyczne myślenie można definiować na różne sposoby. Słowo krytyka wywodzi się od starogreckiego kritiki , oznaczającego ‘badanie’, ‘rozsądzanie’, ‘wartościowanie’, ale też sam ‘proces myślenia’ (Gadacz, 2024, s. 12). Co prawda w potocznej polszczyźnie dominuje jego negatywne znaczenie (‘eksponowanie tego, co złe, naganne, brzydkie’), ale w tym wypadku nie o to chodzi. Ważne jest znaczenie pozytywne – docieranie do prawdy powiązane z weryfikowaniem i odrzucaniem tego, co stoi na przeszkodzie w dotarciu do niej. Tadeusz Gadacz tak odpowiada na postawione przez siebie pytanie: „Dlaczego powinniśmy myśleć krytycznie? Ponieważ mogą istnieć niekrytyczne sposoby myślenia. Myślenie może być bezkrytyczne, błędne, nierzetelne, niesolidne, naiwne, niesamodzielne, kłamliwe, oszukańcze, głupie, emocjonalne, iluzoryczne, zideologizowane, dogmatyczne, fanatyczne, złe” (Gadacz 2024, s. 9).
Takie niekrytyczne sposoby myślenia, o których pisze Gadacz, w gruncie rzeczy oznaczają bezmyślność, powtarzanie gotowych formuł, często jawnie nieprawdziwych, innym razem udających prawdę, a nawet jeśli zgodnych z prawdą, to podawanych do bezrefleksyjnego przyjęcia. Gadacz przywołuje różne klasyczne definicje krytycznego myślenia. Edward Glaser, który jako pierwszy skupił uwagę badawczą na tym zjawisku, opisywał je tak: Zdolność do krytycznego myślenia […] obejmuje trzy rzeczy: 1. Postawę skłonności do przemyślenia w rozważny sposób problemów i tematów, które wchodzą w zakres czyichś doświadczeń, 2. Znajomość metod logicznego dociekania i rozumowania, 3. Pewną umiejętność stosowania tych metod. Krytyczne myślenie wymaga nieustannego wysiłku w celu zbadania wszelkich przekonań lub rzekomych form wiedzy w świetle dowodów je potwierdzających i dalszych wniosków, do których prowadzą. Ogólnie rzecz biorąc, wymaga to również umiejętności rozpoznawania problemów, znajdowania dających się zrealizować sposobów ich rozwiązania, gromadzenia i porządkowania odpowiednich informacji, rozpoznawania ukrytych założeń i wartości, rozumienia i używania języka z dokładnością, przejrzystością i wyczuciem, interpretacji danych, oceniania dowodów i argumentów, rozpoznawania istnienia (lub nieistnienia) logicznych

relacji między twierdzeniami, wyciągania uzasadnionych wniosków i uogólnień, do których się dochodzi, rekonstruowania własnych wzorców przekonań na podstawie szerszego doświadczenia oraz formułowania trafnych sądów na temat konkretnych rzeczy i jakości w życiu codziennym. (Gadacz 2024, s. 9–10) Michael Scriven i Richard Paul wskazali, że krytyczne myślenie to „zdyscyplinowany intelektualnie proces aktywnej i umiejętnej konceptualizacji, analizowania, syntetyzowania, oceniania informacji, wierzeń i działań” (Gadacz 2014, s. 10). Zwracali też uwagę na etyczny wymiar krytycznego myślenia, gdyż motywacja egoistyczna nawet przy formalnie właściwym prowadzeniu rozumowania może prowadzić do manipulacji i wadliwego wykorzystania rezultatów pracy intelektualnej. W podobnym duchu myślenie krytyczne rozumiała Linda Elder, która definiowała je jako „myślenie samodzielne, zdyscyplinowane, które stara się rozumować na najwyższym poziomie w sposób uczciwy” (Gadacz 2024, s. 11). Polski psycholog Edward Nęcka zaproponował z kolei następującą definicję: „Myślenie krytyczne jest rodzajem myślenia realistycznego, ukierunkowanego na specyficzny cel […]. Celem myślenia krytycznego jest rzetelna i realistyczna ocena istotnych aspektów aktywności intelektualnej człowieka” (Gadacz 2024, s. 11). Sam Gadacz stwierdza, że krytyczne myślenie to myślenie o myśleniu, poddawanie osądowi każdego poglądu, obrazu świata, uzyskiwanego od kogoś wyjaśnienia. Oznacza gromadzenie informacji, ocenę argumentów, rozwiązywanie problemów, stosowanie odpowiednich metod, wyciąganie wniosków, analizę języka, a także badanie przekonań, rzekomych form wiedzy i ukrytych założeń. W europejskich ramach kompetencji LifeComp (Sala i in., 2020), dokumencie opisującym szczegółowo kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się, krytyczne myślenie zdefiniowane jest jako „ocena informacji i argumentów w celu formułowania racjonalnych wniosków i znajdowania nowatorskich rozwiązań”. Definicja ta jest zbieżna z tymi zawartymi w europejskich ramach kompetencji na rzecz zrównoważonego rozwoju GreenComp (Bianchi i in., 2022) i w europejskiej klasyfikacji umiejętności, kompetencji, kwalifikacji i zawodów ESCO 1 . Kładzie nacisk na umiejętność oceny informacji i perswazji, co oznacza również odporność na dezinformację, np. tzw. fake newsy . Krytyczne myślenie jest wewnętrznie bardzo złożone. W 1990 roku grupa kilkudziesięciu amerykańskich ekspertów doszła do wniosku, że wymaga ono skoordynowania umiejętności w sześciu obszarach: interpretacji, analizy, oceny wiarygodności i spójności logicznej, wnioskowania oraz wyrażania myśli (w zmodyfikowanej wersji – porównywania i formułowania argumentacji oraz zajmowania stanowiska), a także samoregulacji myślenia. Aby umiejętności te zostały wykorzystane, potrzebne są ponadto pewne skłonności czy też postawy, takie jak dociekliwość, chęć bycia dobrze poinformowanym, tendencja do poszukiwania uzasadnień, racjonalność, otwartość umysłu, niestronniczość oraz gotowość do wstrzymania się z osądem i do ewentualnej rewizji poglądów (Buchberger i in., 2017; Facione, 1990; Lai, 2011).